Köy Kethüdası Kimdir? Taşranın Sessiz Gücü Üzerine Cesur Bir Okuma
Şunu en baştan söyleyeyim: köy kethüdası figürü romantize edildiği kadar masum değil. Evet, Osmanlı köy düzeninin omurgasını taşır; ama aynı anda köylünün sırtındaki yükün de mimarı olabilir. “Temsil mi, tahakküm mü?” sorusunu sormadan bu kurumu anlamak mümkün değil. Bu yazıda “köy kethüdası kimdir?” sorusuna, süslü efsaneleri değil taşranın gerçek mekanizmasını açığa çıkaran eleştirel bir mercekle yaklaşacağım.
Köy Kethüdası Kimdir? Tanım, Köken ve Mesele
Kısaca: Köy kethüdası (karye kethüdası), Osmanlı’da köyün idari sözcüsü ve aracı kişidir. Vergi yükümlülüklerinin takibi, devlet emirlerinin duyurulması, köy içi düzenin korunması ve ihtilafların ilk elden çözümü onun işidir. Kâğıt üzerinde köylünün temsilcisidir; pratikte ise köylü ile timar sahipleri, mültezimler ve kadı-kanaat ağları arasında sıkışan bir “kilit taşı”dır. Bu ikili konum, kurumu doğal olarak tartışmalı kılar.
Yetki Alanı: Nizamın Yağlayıcısı mı, Baskının Kapısı mı?
Kethüda, vergi ve angarya yükümlülüklerinin (ör. olağanüstü vergiler, yol-köprü işleri) yerel koordinasyonunu üstlenir; nüfus, üretim ve mülkiyet kayıtlarının güncellenmesinde aracıdır; yoklama, seferberlik ve iaşe gibi devlet taleplerini köye “çevirir”. Bu görevler köyü görünür kılar; ama aynı zamanda köylünün özerk alanını daraltır. Bir yandan köyün işlerinin görülmesini sağlar; öte yandan, devletle köylü arasındaki güç asimetrisini günlük hayata tercüme eder.
Zayıf Noktalar ve Tartışmalı Yönler
1) Temsilin İnceliği: Kethüda her zaman “seçilmiş” olmayabilir; yerel eşrafın desteğiyle “doğal” olarak yükselir. Bu, temsilin köy tabanına değil nüfuz ağlarına dayanması riskini büyütür. Köylünün sesi ile güç sahiplerinin çıkarı ayrıştığında kimin tarafında durulacağı sorusu, kurumun en kırılgan noktasıdır.
2) Denetim Eksikliği: Vergilerin tahsili, yükümlülüklerin dağıtımı ve istisnaların belirlenmesi gibi kararlar; saydamlık, hesap verebilirlik ve yazılı standartlar zayıf olduğunda kişisel ilişkilere teslim olur. Kethüda, kayıt tutmanın efendisi olduğu kadar kayıtların efendisine de dönüşebilir.
3) Ayan–Mültezim–Kadı Üçgeni: Taşrada güç, çoğu zaman resmî hiyerarşiden çok yerel ağlar üzerinden akar. Kethüda bu ağların merkezinde “aracı” olarak güç devşirebilir; bu da bağımsızlığını aşındırır. Köylünün arzusu, yerel güçlerin pazarlığında kaybolduğunda kethüda bir temsilci değil “transfer hattı”na dönüşür.
4) Adalet ile Düzen Arasında: Küçük ölçekli anlaşmazlıklarda hakemlik yapmak kethüdayı pratik kılar; ama yargı ile idareyi aynı elde topladığınızda çıkar çatışması doğar. Hızlı çözümün bedeli, tarafsızlığın yıpranması olabilir.
“İyi” Kethüda Mümkün mü?
Evet, güçlü bir toplumsal meşruiyet, şeffaf kayıt, köy meclisinin fiilî denetimi ve hesap verme pratiğiyle iyi kethüdalık mümkündür. Köyün ortak işlerinin (su, arazi sınırı, imece) adilce yürütülmesinde kethüda kritik fayda üretir. Ama bu fayda, ancak denge–denetim mekanizmaları varsa kalıcı olur.
Dönüşüm: Kethüdadan Muhtara
Merkezîleşme, modernleşme ve yeni idare nizamlarıyla köy idaresi kademeli olarak yeniden kuruldu; muhtar ve ihtiyar meclisi gibi kurumlar standartlaştı. Bu dönüşüm, kethüdanın “kişilere dayalı” gücünü sınırlandırıp kurallara dayalı idareye alan açtı. Yine de kültürel bellek, kethüdanın gölgesini taşımaya devam etti: “iş bitiren” aracıdan beklenen hız, çoğu yerde yazılı usulün önüne geçti.
Bugüne Düşen Ayna: Dersler ve Uyarılar
- Şeffaflık olmadan temsil, angarya üretir. Kayıt, usul ve kamu denetimi zayıfsa, kethüdanın pratikliği köylünün yüküne dönüşür.
- Toplumsal meşruiyet, atama gücünü yener. Seçim, geri çağırma ve dönem sınırlaması yoksa “yerel güç” temsilin içini boşaltır.
- Ağların gölgesinde adalet solar. Ayan–eşraf–mültezim benzeri nüfuz ağları, bugün başka adlarla hayatımızda. Kurallar ağlara üstün değilse, aktör değişir, sonuç değişmez.
Provokatif Sorular: Taşradan Evrensele
Bir köy kethüdasını “kahraman” yapan şey nedir: hızlıca iş bitirmek mi, yoksa usule sadakat mi? Temsilci, topluluğun duyarlıklarını devletin diline tercüme ederken nerede durmalı? Bugünün yerel yöneticilerinde, eski kethüdalığın gölgesini görüyor muyuz? Hız mı, adalet mi? Hangisini seçersek diğeri neden mutlaka eksiliyor?
Son Söz: Masalı Bırakıp Mekanizmayı Konuşalım
Köy kethüdası, ne sadece köylünün fedakâr hamisi ne de yalnızca devletin soğuk uzantısıdır. O, taşranın güç denklemini somutlaştıran bir mekanizmadır. Bu yüzden onu değerlendirmenin ölçütü “iyi niyet” değil, kurumsal tasarım olmalı: seçilmişlik, şeffaflık, denetim ve hesap verme. Aksi halde isimler değişir, masallar tazelenir; ama köylünün yükü yerinde kalır. Peki sizce, bugünün yerel idaresinde hangi somut adımlar kethüdalığın karanlık aynasını kırar? Yorumlarda gerçekçi önerilerle tartışalım; masalları değil, mekanizmaları konuşalım.